قدس، انتفاضه ی مردم فلسطین و چشم انداز آینده

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| مقاله قدس، انتفاضه ی مردم فلسطین و چشم انداز آینده، کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
نگارنده: خسرو زال پور

ظهور پدیده ی انتفاضه و تشکیل سازمان های جهادی حزب الله لبنان و سازمان جهاد اسلامی و دیگر سازمان هایی که با تجربه اندوزی از انقلاب اسلامی در ایران و نیز با تکیه بر ایمان به خدا و پشتوانه ی حمایت های معنوی مسلمانان جهان به مبارزه ی رویاروی و شهادت طلبانه با اشغالگران فلسطین روی آورده اند را می توان از دستاوردها و نفوذ معنوی انقلاب اسلامی ایران برشمرد.

و این به معنای احیای مجدد مؤلفه های قدرت بخش و پیروزی آفرین مسلمانان در طول ترایخ 1400 ساله ی آنان و شکستن طلسم استعمار گران غرب و صهیونیسم می باشد.

براستی اهمیت مسأله ی فلسطین در چیست؟ و از کجا نشأت می گیرد؟ وظیفه ی مسلمانان در این میان چیست؟ چه ارتباطی میان مسأله فلسطین و نظام جهانی و نظام در حال شکل گیری جدید بین المللی به خصوص با توجه به پدیده ی جهانی شدن وجود دارد؟ زمینه ها و علل پیدایش خیزشی که به انتفاضه ی الاقصی یا انتفاضه ی دوم فلسطین معروف شده است، کدام است؟ اصولاً آیا رژیم صهیونیستی از سرکوب انتفاضه ی مردم فلسطین طرفی بسته و یا نه؟ آیا این رژیم انتفاضه را در نیل به اهدافش ناکام گذاشته است؟ و در نهایت جایگاه و آینده ی این انتفاضه در نظام نوین بین المللی چگونه تحلیل و ارزیابی می گردد؟

این تنها بخشی از پرسش هایی است که در این زمینه به ذهن خطور می کنند. این نوشتار تلاش دارد تا در حد توان فضای لازم را برای پاسخ گویی به این پرسش ها فراهم آورد. واقعیت این است که مسأله ی قدس در نزد مسلمانان از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است. و سرزمین فلسطین جزئی از پیکره ی جهان اسلام و بیت المقدس قبله ی اول مسلمین و از مقدس ترین اماکن دینی مسلمانان جهان است.[1]

همان طور که مسلمانان پیوند عمیقی با مکه ی مکرمه و خانه ی خدا دارند، همین پیوند را با قدس دارند. از این رو مسأله ی قدس تنها یک قضیه ی جغرافی و یا تاریخی نیست؛ بلکه یک مسأله ی مهم سیاسی و اجتماعی مربوط به تمام مسلمانان دنیاست. و فلسطین بخشی از سرزمین های اسلامی است. و بر اساس قوانین اسلامی در صورت تعرض به مسلمانان و سرزمین های اسلامی بر همه مسلمانان واجب است که به دفاع برخواسته و از حریم مسلمین، تمامیت ارضی، و حاکمیت اسلامی دفاع کنند و این امر در مورد فلسطین که قبله ی اول مسلمانان در آنجا است، از اهمیت بیشتری برخوردار است.

بدین ترتیب کاملاً قابل درک است که ملت های مسلمان همچنان به آرمان فلسطین و آزادی قدس شریف اعتقاد کامل دارند؛ ولی برای متشکل و متراکم ساختن همه ی نیروهای معتقد به آزادی فلسطین، بایستی با تأکید مستمر بر حقایق عینی و ملموس، به افزایش سطح آگاهی عمومی در دنیای اسلام پرداخت.

حساسیّت و اهمیت این نکته زمانی بهتر قابل درک است که بدانیم دشمنان اسلام مأموریت دارند تا با تمامی توان و ظرفیت خود برای مأیوس و بی تفاوت کردن ملت های مسلمان از ادامه ی مبارزه ی ضد صهیونیستی، چنین وانمود کنند که گویا مبارزه ی قهر آمیز علیه اشغال گران بی نتیجه است.

مسأله ی فلسطین و نظام بین الملل

در تحلیل و ارزیابی مبارزات مردم فلسطین، باید به شرایط و فضایی که این مبارزات در آن شکل گرفته و تحول یافته توجه داشت. از نظر تئوریک (نظری) میان محیط بین الملل و تحولات صورت گرفته در عرصه ی مبارزات مردم فلسطین در دهه های گذشته و انتفاضه ی اخیر مردم فلسطین رابطه ی متقابل وجود داشته است.[2]

بر این اساس همان گونه که مسأله فلسطین تحت تأثیر شرایط و مقتضیات محیط بین المللی قرار داشته است، فضای جهانی نیز از مبارزه ی فلسطینی ها تأثیر پذیرفته است.

این نکته را باید به خاطر داشت که انتفاضه ی دوم فلسطین یا انتفاضه ی قدس که از مهم ترین و حساس ترین مقاطع در تاریخ مبارزات ملت فلسطین و نیز اعراب به شمار می رود. هر چند زود است که نتایج سیاسی و غیر سیاسی انتفاضه را بر شماریم؛ اما نباید فراموش کرد که فلسطین در پرتو انتفاضه ی قدس (الاقصی) بار دیگر جایگاه خود را به عنوان یک مسأله ی اصلی و سرنوشت ساز در تاریخ مبارزات سیاسی خود باز یافته است. از همین روی انتفاضه ی قدس در این مقاله محور بحث قرار گرفته است.

با توجه به زاویه ی نگرش فوق در راستای تحلیل و ارزیابی روند مبارزات فلسطینی ها در دهه های گذشته به طور عام و انتفاضه در مدت اخیر به طور خاص، دو پرسش قابل طرح است.

1. مسأله ی فلسطین در دوران حاکمیت نظام دو قطبی به چه صورت بوده است؟

2. مسأله ی فلسطین پس از فروپاشی نظام شوروی که آغاز جدیدی در روابط بین المللی محسوب می گردد، به ویژه با توجه به پدیده ی جهانی شدن از چه جایگاهی برخوردار است؟ به عبارتی، این پدیده (جهانی شدن) چه تأثیری بر مبارزات و به خصوص انتفاضه ی اخیر مردم فلسطین برجای گذاشته است؟

1. دوران حاکمیت نظام دو قطبی

در پاسخ به پرسش اول باید گفت که مسأله ی فلسطین از 1986 تا 1948 یعنی از بدو شکل گیری جنب صهیونیستی تا تأسیس دولت صهیونیستی توجه جهانی چندانی را به خود جلب نکرد. از این نقطه نظر، مسأله ی فلسطین نیز بیش تر در چارچوب رفابت قدرت جهانی در حال افول عثمانی و قدرت جهانی در حال تحکیم؛ یعنی امپراتوری انگلیس تحلیل و ارزیابی می شد. [3]

در سال 1948 با طرح و رأی سازمان ملل برای تقسیم فلسطین، مسأله ی فلسطین وارد مرحله ی جدیدی از مناسبات بین اللمللی شد. از 1948 به ویژه از سال های میانی دهه ی 50 میلادی تا پایان جنگ سرد در سال 1991 که نظام دو قطبی بر جهان حاکم بود، هر چند مسأله ی فلسطین یکی از محورهای مورد مناقشه اعراب و اسرائیل بوده است؛ ولی در عمل هر کدام از کشورهای عربی خط مقدم در مرحله ی اول درگیر مسائل اصلی سرزمینی خود با اسرائیل بوده اند. بر این اساس مسأله ی فلسطین در حاشیه و در امتداد منازعه ی اعراب و اسرائیل در سیاست بین الملل قرار داشت و هیچ گاه حالت محوری پیدا نکرد. [4]

نقطه ی اوج این تلاش ها در دهه ی 70، تصویب قطعنامه ی برابر قرار دادن صهیونیسم با نژاد پرستی در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 1975 بود. به رغم این تحرک ها مسأله ی فلسطین هیچ گاه در محور و دستور کار اصلی سیاست بین المللی قرار نگرفت. در آن مقطع زمانی رقابت امریکا و شوروی مسأله ی اصلی جنگ سرد بود؛ ولی در سال های پایانی جنگ سرد با بازتر شدن فضای بین المللی مسأله ی فلسطین و استقلال آن به عنوان موضوعی جدا و خارج از چارچوب رقابت های شرق و غرب در یک روند تدریجی قرار گرفت و فلسطینی های ساکن در اراضی اشغالی نیز نقش بیش تری یافتند. [5]

2. دوران پس از فروپاشی نظام شوروی

واقعیت آن است که از بعد از فروپاشی نظام شوروی تا کنون دنیا در مرحله ی انتقالی به سر می برد و نظام روشن و واضحی را نیافته است. ولی آنچه به بحث ما (چگونگی ارتباط محیط بین المللی با مبارزات مردم فلسطین) ارتباط پیدا می کند، توسعه و گسترش رسانه های جمعی و نقش روز افزون ارتباطات جهانی است. رشد دانش ارتباطات و فن آوری ارتباطی، دنیای امروز را بسیار به هم نزدیک کرده است. این پدیده بر روند انتفاضه تأثیر گذاشته و به پیشرفت آرمان فلسطین کمک شایانی نموده است. نابرابری قدرت نظامی فلسطینی ها و نیز جنگیدن با سنگ و دست خالی، سنگ را به نمادی جهانی برابر مقاومت تبدیل کرده است. نام «محمد الدوره»، نامی جهانی شده است. تصویری که از کشته شدن وی در دامان پدرش در سراسر دنیا پخش شد، همدردی جهانی را به همراه آورده است.

انتفاضه ی قدس سال 2000

مهم ترین رویداد در سال های پس از فرو پاشی نظام شوروی، انتفاضه ی دوم فلسطین یا انتفاضه ی قدس می باشد. [6]

انتفاضه، واژه ای است که از سال 1987 (1366 هـ .ش) وارد واژگان سیاسی دنیای قرن بیستم شده است.

انتفاضه از نظر لغوی؛ یعنی جنبش، لرزش و حرکتی که همواره با نیرو و سرعت باشد. انتفاضۀ الشعب؛ یعنی جنبش و قیام مردمی.

از نظر سیاسی و اجتماعی، انتفاضه به رفتار و عملکرد معترضانه و شجاعانه ی مستمر مردم غیر مسلح فلسطین در قابل رژیم صهیونیستی اطلاق می گردد. انتفاضه دارای دو ویژگی اصلی می باشد که یکی مردمی بودن و دیگری اسلامی بودن است. انتفاضه ی قدس یکی از مهم ترین و حساس ترین مقاطع در تاریخ مبارزات ملت فلسطین به شمار می رود. فلسطین در پرتو انتفاضه ی قدس (الاقصی) بار دیگر جایگاه خود را در عرصه ی روابط بین الملل باز یافته است.

زمینه ها و عوامل شکل گیری انتفاضه

انتفاضه ی جدید مردم فلسطین معلول عوامل گوناگون است[7] که در ذیل به مهم ترین آن اشاره می گردد:

1. پیروزی انقلاب اسلامی ایران: وقوع انقلاب اسلامی در ایران، نقش مهمی در تقویت و گسترش بیداری و خیزش اسلامی در کشورهای اسلامی داشته است و این انقلاب همواره به عنوان الگویی موفق از جنبش اسلامی مطرح بوده است. امام خمینی(ره) که انقلاب اسلامی با نام او معنا و مفهوم یافته است، دو تأثیر مهم در نهضت فلسطین به جای گذاشته است؛ یکی هدایت قیام، به سمت انگیزه های اسلامی و دیگری احیا و اعتماد به نفس و توجه دادن افراد به قدرت لا یزالشان در قبال اشغال گران.

2. یأس و ناامیدی مردم ساکن مناطق اشغالی از اقدام دولت های عرب منطقه، سازمان ها به ویژه سازمان آزادی بخش فلسطین به عنوان شاخص ترین نیروی مبارز فلسطینی.

3. ظهور حزب الله لبنان در تحولات لبنان و خاور میانه: نقش تعیین کننده ی حزب الله لبنان در مقاومت مردم و دولت این کشور در برابر اشغال جنوب لبنان (خرداد 62) به وسیله ی رژیم صهیونیستی، به سرعت مورد توجه مسلمانان اراضی اشغالی قرار گرفت. عملیات مقاومت اسلامی و انفجار مقر نیروهای امریکایی و فرانسوی در بیروت (23 اکتبر 1983) موجب خروج امریکا و نروهای چند ملیتی از جنوب لبنان شد. عملیات مقاومت اسلامی در لبنان موجب شکست فاحش اسرائیل و عقب نشینی این کشور از جنوب لبنان و اراضی اشغالی شد. حضور نیرومند حزب الله در تحولات لبنان، آهنگ خالص سازی در جبهه ی حمایت از فلسطین و مقاومت در برابر رژیم اشغال گر را به شدت تحت تأثیر قرار داد. [8]

4. سیاست های سرکوب گرانه ی اسرائیل، فشار رژیم صهیونیستی مبنی بر تحقیر فلسطینی ها به عنوان شهروندان درجه ی 2، تبعید و اخراج آن ها، و نیز ضرب و شتم و تخریب خانه ها، جملگی فلسطینی ها را به واکنش فرا می خواند.

5. سیاست های اسرائیل در از بین بردن هویت اسلامی ـ عربی فلسطین و نیز تثبیت ماهیت صهیونیستی در این سرزمین نیز یکی دیگر از عوامل مؤثر در شکل گیری انتفاضه بود.

دست آوردهای انتفاضه

واقعیت آن است که ملت بزرگ فلسطین در ادامه ی مبارزات اسلامی با اعتماد به نفس و با تکیه بر روحیه ی جهاد و شهادت طلبی، روز به روز به پیروزی های بزرگ تری در مقابل صهیونیزم بین الملل دست می یابند. در زیر به گوشه ای از ابعاد شگفت انگیز پیروزی جنود الهی در مقابل جنود شیطان که از وحشیانه ترین روش ها استفاده می کنند ـ اشاره می گردد.

بی اعتبار شدن افسانه شکست ناپذیری اسرائیل

افسانه ی شکست ناپذیری اسرائیل در جنوب لبنان در یک مبارزه ی طولانی، سرشار از عزت و سربلندی، و مقاومتی کم نظیر و عبرت آموز، شکسته و بی اعتبار شده است. انتفاضه ی اقصی دومین مرحله ای است که به روشنی نشان می دهد که نسل جدید فلسطینی ها از ارتش اسرائیل هراسی در دل ندارند و مهم تر این که داستان همیشگی مرگ و زندگی با درخشان ترین تفسیر برای آنان حل شده است. به تعبیر عبدالوهاب البیاتی:

«دیوار محال را

گوزنان با شاخ زده اند».[9]

در واقع، انتفاضه، پیش بینی های دولت اسرائیل را کاملاً دگرگون نموده است. در این ارتباط نتانیاهو به صراحت گفته است:

«هیچ کس نمی داند در قرن بیست و یکم، ملت یهود با چه اموری مواجه خواهد شد».[10]

این نشان می دهد که عناصر تازه ای در عرصه ی فلسطین و مقاومت فلسطینی ها رخ داده است. انتفاضه، مهم ترین وجه این عناصر جدید است.

ـ عقب نشینی از نفی کامل ملت فلسطین به پذیرش این ملت و آمادگی برای تشکیل دولت مستقل فلسطینی؛

ـ رها کردن سیاست تهاجمی مثت آهنین و در پیش گرفتن سیاست تدافعی دیوار آهنین؛

ـ از دست دادن ثبات داخلی و فرو غلتیدن در پریشانی و عدم ثبات؛

ـ اضمحلال و بحران درماندگی در میان نظامیان و ارتش این کشور؛[11]

نظامیانی که دست آورد شجاعت سربازی و شرف نظامی آنان، قتل عام کودکان است در درون خود مسأله دار و بحران زده خواهند شد.

ـ مهاجرت معکوس یهودیان از فلسطین اشغالی؛

ـ آشکار شدن چهره ی صلح طلبی دروغین دولت اسرائیل؛

بحرانی که دولت اسرائیل با آن روبروست، صرفاً در بعد سیاسی نیست؛ بلکه بحرانی است که ابعاد فرهنگی و اجتماعی قابل ملاحظه ای نیز دارد. اسرائیل با تکیه بر توانمندی که در شبکه ی اطلاع رسانی جهانی و خبرگزاری های جهانی داراست، کوشیده است که از خود چهره ای صلح طلب، طرفدار حقوق بشر و پیشرفت نشان دهد و در نقطه ی مقابل، مسلمانان را عقب مانده، تروریست،َ دشمنان حقوق بشر و آزادی معرفی کند. انتفاضه ی اقصی در تاریخ تقابل فلسطینی ها و صهیونیست ها این تصویر سازی مصنوعی را دگرگون کرد و صلح طلبی دروغین آن ها را آشکار ساخت.

ـ فرار گسترده ی سرمایه، موج فزاینده ی بی کاری، گسترش نا امنی و نارضایتی عمومی در میان مردم این کشور؛

ـ سقوط ارزش پول این کشور، بر ملا شدن چهره ی امریکا در نزد مسلمانان و به خطر افتادن باورهای صهیونیسم و آرمان «ارض موعود» و در نهایت تقویت ایمان مردم فلسطین و مبارزه تا نیل به پیروزی.

نتیجه گیری

اکنون آینده ی رژیم صهیونیستی در خاور میانه، علاوه بر تحولات درونی آن، به چگونگی نگرش کشورهای همسایه ی او در حوزه ی خاورمیانه از خلیج فارس تا آفریقا بستگی دارد. امروزه دو نگرش متفاوت فکری و سیاسی در میان این دولت ها و بخصوص روشنفکران آن ها مشاهده می گردد.

نگرش اول، خط تعدیل و تمکین است؛ تعدیل مقاومت و هرگونه انتفاضه از یک سو و نیز تمکین فلسطینیان در برابر حداقل امتیاز اهدایی امریکا و اسرائیل از سوی دیگر. پرچمدار این خط فکری اینک دولت حسنی مبارک است. بر اساس این نگرش باید دور نمای سلطه طلبی همه جانبه ای را تصویر کنیم. به عبارت دیگر و به قول یک ضرب المثل ایرانی، در این معادله کاسه و آش را با هم خواهیم داد که در برابر چنین نگرشی خط مقاومت ایستاده است. [12]

نگرش دوم: گروهی که در لبنان از امام موسی صدر، شهید چمران و در مسیر آن با شهادت هزاران شهید از جنبش حزب الله، مقاومت اسلامی و... شکل گرفته است.

این خط اکنون در شکل انتفاضه و بسان انفجاری عظیم در داخل فلسطین اشغالی با فلسطینیان پیوند خورده است. این خط مانع اصلی افزون طلبی صهیونیستی و استحاله ی قدس است.

مشکل اصلی صهیونیست ها در آینده چه در داخل و چه در خارج از منطقه حتی در کشور هایی مانند مصر و ترکیه، مقابله با خط مقاومت خواهد بود. خط مقاومت اینک تبدیل به یک فرهنگ شده است.

انتفاضه ی اقصی، جریان عادی سازی را کاملاً متوقف ساخته است. حضور مردم مسلمان در سراسر کشورهای عربی و اسلامی، فضایی را ایجاد کرده است که پدیده ی مشروعیت اسرائیل و بر افراشتن پرچم آن کشور در پایتخت کشورهای عربی و اسلامی امروزه با علامت سؤال جدی روبروست. در دهه های اخیر، هیچ گاه توجه ملت های اسلامی به اصطلاح در شارع اسلامی و عربی، مانند سال های اخیر نبوده است، چنین ظرفیت معنوی اکنون در میان ملت های اسلامی شکل گرفته است. ظرفیتی که دولت های اسلامی نمی تواند نسبت به آن بی توجه باشند. با تداوم و گسترش این خط، اسرائیلی ها با دو تضاد اصلی و رشد یابنده مواجه خواهند بود؛ تضاد در درون نسل سوم اسرائیلی ها که هویت ملی خود را لحظه به لحظه مورد تردید و سؤال قرار می دهند. و نیز تضاد بیرونی که در آینده در خاورمیانه با آن مواجه خواهد بود و آن عدم امنیت پایدار و عدم پذیرش رژیم صهیونیستی از سوی کشورهای عربی و غیر عربی است.

واقعیت این است که آینده ی صهیونیست ها به سه واژه ی آب، انرژی و امنیت بستگی دارد. بنابر این آنها در برابر خط مقاومت، نگاه آینده ی خود را با نگاه امریکا و بیش تر درگیر کردن این کشور گره زده اند و آنچه در این میان حایز اهمیت است، آن است که مسأله ی فلسطین و خط مقاومت راه خود را یافته است. این روند برگشت ناپذیر است. منتها باید توجه داشت که نمی توان صرفاً با تصویر سازی و تکیه بر ارتباطات، همه چیز را قابل حل دانست. مسأله ی انتفاضه را می بایست در سطحی عمیق تر و با عناصر قدرت نظامی و توان کلاسیک از یک سو و رهبری مبارزات سیاسی مردمی از سوی دیگر، ارتباط داد. بدیهی است، پیروزی در این عرصه دست آورد همگرایی چهار مؤلفه ی: وحدت ایدئولوژیکی، فرماندهی، مردمی و وحدت و پیوستگی جغرافیایی جهان اسلام است.[13] نکته ای که امام(ره) با استناد به آیات قرآنی و توجه دقیق به واقعیت های گذشته در این عرصه، بر روی آن تأکید نموده است:

«تنها راه آزادی فلسطین به استناد واقعیت های تلخ گذشته و موفقیت های شیرین به دست آمده در برخی از عرصه های مبارزه و نیز به استناد آیات قرآن و فرامین الهی در باب وجوب دفاع از عزت و شرف و مال و وطن و حقوق خویش، از رهگذر جهاد مستمر با متجاوزین و بهره گیری از تمامی امکانات و ظرفیت ها و رویارویی مستقیم با اشغال گران با تکیه بر ایمان خالص دینی و اعتماد به وعده ی نصرت الهی و اتکا به گرایش های خالصانه و حمایت های بی دریغ مردمی میسر است و راهی جز نبرد با متجاوز و واداشتن او و حامیانش به تسلیم در میدان عمل وجود ندارد. پیروزی انقلاب اسلامی ایران، شکست آمریکا و رژیم متجاوز به ایران در جریان جنگ تحمیلی و صدها وقایع رخ داده در گذشته و حال تاریخ جهان، حاکی از عملی شدن این آرمان است و نا امیدی از آن خلاف روح تعبّد و استعانت از خداوند است. درماندگی امریکا و اسرائیل در جریان اوج گیری انتفاضه ی فلسطین، نشانه ای است بر صحت این مدعا».[14]

[1]. برای مطالعه ی بیش تر در زمینه ی پیشینه ی تاریخی سرزمین فلسطین رجوع کنید به: هاشمی رفسنجانی، اسرائیل و مسأله فلسطین، تهران، انتشارات جهان آرا، اکرم زعیتر، سرگذشت فلسطین یا کارنامه سیاه استعمار، ترجمه؛ اکبر هاشمی رفسنجانی، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم.

[2]. سید محمد کاظم سجاد پور، انتفاضه ی فلسطین و سیستم بین اللمللی در جنگ سرد تا جهانی شدن، فصلنامه ی سیاست خارجی، سال پانزدهم، شماره ی 1، بهار 1380، ص 131.

[3]. همان، ص 132.

[4]. همان، ص 133.

[5]. در مورد تحولات انتفاضه نگاه کنید به: حاکم قائمی، حسین رویوران و احمد سروش نژاد، میزد گرد انتفاضه و آسیب پذیری های امنیتی اسرائیل، فصلنامه ی مطالعات دفاعی و امنیتی، سال هفتم، شماره ی 25 (زمستان 79)، ص 3 تا 52.

[6]. ر.ک: محمد سعد ابو عامور، انتفاضه ی فلسطین، 1987 ـ 1990 و انتفاضه ی مسجد الاقصی، پژوهشی مقایسه ای و تحلیلی، ترجمه ی مجتبی فردوسی پور، فصلنامه ی سیاست خارجی، سال پانزدهم، شماره ی 1، بهار 1380.

[7]. ر.: محمد رضا دهشیری، انتفاضه ی دوم فلسطین: بازخوانی سناریوها، فصلنامه ی مطالعات فلسطین، سال دوم، شماره ی اول، پاییز 1379، ص 45.

[8]. حمید انصاری، فلسطین، انقلاب اسلامی و نگاه متمایز، حضور، ش 40، ص 5.

[9]. عبدالوهاب البیاتی، به نقل از کتاب فلسطینی ها، عطاء الله مهاجرانی، ص 46.

[10]. بنیامین نتانیاهو، مکان تحت الشمس، ترجمه ی محمد عوده الدویری (عمان، دار الجلیل للنشر، 1995)، ص 29 و 30.

[11]. فیروز دولت آبادی، رویارویی ایدئولوژی در انتفاضه، حضور، ش 40، ص 67.

[12]. ابوالقاسم قاسم زاده، انتفاضه و روند سازش، سخنرانی های همایش چشم انداز تحولات خاورمیانه، فصلنامه ی مطالعات سیاست خارجی، سال پانزدهم، شماره ی 1، بهار 1380، ص 215..

[13]. فیروز دولت آبادی، رویارویی ایدئولوژی ها در «انتفاضه»، حضور، ش 40، ص 58.

[14]. امام خمینی، صحیفه ی نور.